Van Hume naar tao – Over Patricia de Martelaere
In Als je weg bent – het essayistische, min of meer biografische boek van Marja Pruis over Patricia de Martelaere beschrijft Pruis een ontmoeting met Carel Peeters:
‘Hij vertelt dat als hij een boek [over De Martelaere] zou schrijven, hij dat zou doen aan de hand van knooppunten. De filosofische en psychologische ontwikkeling daarin. […] “Van Hume naar tao,’ zegt hij. “Die ontwikkeling.”’
Dat is precies de vraag die me als liefhebber van haar werk bezighoudt: hoe kwam De Martelaere – die promoveerde op Hume – terecht in het taoïsme?
Tijdens het lezen van haar essays had ik een theorie in elkaar gezet over die weg van het westen naar het oosten. Ik begon het steeds logischer te vinden dat iemand die werkelijk op zoek is naar antwoorden op filosofische vragen – over hoe je moet omgaan met de onvermijdelijke dood, en nog een paar van die kwesties – iemand die alle mitsen en maren rond die vragen en antwoorden had geanalyseerd, de voors en tegens, van binnen naar buiten, dat die uiteindelijk wel moet uitkomen bij de paradoxen van het taoïstische denken. Een teleurstelling in het westerse denken, een romantische zoektocht naar antwoorden, een uitweg in het taoïsme?
Verlangen naar wijsheid
In haar essay ‘Meer licht’ analyseert De Martelaere de verschillen tussen de westerse en oosterse filosofie aan de hand van begrippen en concepten als bewustzijn, verlichting, paradox en wijsheid. Daarin schrijft ze over de westerse filosofie:
‘deze zit jammerlijk met de handen in het haar, omdat ze vaak vertrekt van een “intuïtie” van iets spiritueels maar niet beschikt over een adequaat begrip van een meer-dan-subjectieve waarneming om te kunnen optornen tegen het materialisme dat aan de basis ligt van de moderne wetenschap. Het resultaat is een relativisme en een scepticisme dat heeft geleid tot de postmoderne gedachte dat noch “de werkelijkheid” noch “de waarheid” als zodanig bestaat, en dat de mens onherroepelijk zit opgesloten in zijn eigen denksystemen, fantasie en taal.’ (p. 152)
De Martelaere vervolgt:
‘De filosofie wordt hiermee ontrouw aan wat, op zijn minst etymologisch beschouwd, haar diepste drijfveer had moeten zijn: een wijsbegeerte, verlangen naar wijsheid. De westerse filosofie veranderde al heel snel in een ‘theorie’, niet meer in de oorspronkelijke betekenis van een zoeken naar het ‘goddelijke’ […], maar in de huidige betekenis van een constructie van het denken.’ (p. 152)
Dat diepe verlangen naar wijsheid – ik dacht dat De Martelaere via die weg bij de tao was uitgekomen. Ik zat ernaast. Tenminste, in de inleiding schrijft ze dat haar kennismaking met het taoïsme niet theoretisch was, maar praktisch. (Helaas geeft ze geen tipje van de sluier wanneer, hoe en waarom ze op een dag bij de Chinese gevechtskunst terecht was gekomen.)
Scepticisme
Die ideeën uit de oosterse filosofie zijn trouwens niet eens zo uniek, en kun je ook wel terugvinden in het westerse denken. In ‘Meer licht’ verklaart zij:
‘In het algemeen kunnen we zelfs zeggen dat geen enkele gedachte, als gedachte het westen geheel vreemd is, omdat dit precies het kenmerkende lijkt te zijn van het westerse denken: dat het er een waaier van de meest uiteenlopende denksystemen op na houdt – waaronder de meest fantastische – en deze exploreert als loutere producten van de rede – flink bijgestaan door de fantasie – en zonder empirische beslissingsmogelijkheid.’ (p. 151-152)
In het voorwoord van Taoïsme noemt De Martelaere een aantal westerse denkers bij wie je equivalenten kan vinden van de taoïstische benadering: Nietzsche, Heidegger, Wittgenstein. Waarbij Nietzsche en Wittgenstein toevallig (of juist niet) haar favorieten zijn in de zin van filosofen die haar het meest aanspreken.
In Taoïsme maakt ze af een toe een vergelijking naar de westerse filosofie. Bijvoorbeeld in voetnoot 42:
‘Ook in de westerse filosofie is de gedachte van de onvatbaarheid van het ik (door het ik) een belangrijk thema dat veelaal bron is van scepticisme en vertwijfeling (zie bijvoorbeeld denkers zo uiteenlopend als Hume, Nietzsche, Freud en Sartre). Een belangrijk verschil lijkt mij te zijn dat het taoïsme, en het Chinese denken in het algemeen, over andere bronnen van informatie beschikt dan de “rede”, waardoor de theoretische scepsis er nooit dezelfde impact kan hebben als in het Westen.’ (p. 69)
De Martelaere schreef veel over het scepticisme in het algemeen, en die van Hume in het bijzonder. Het taoïsme biedt iets heel anders, een totaal andere benadering waardoor scepticisme binnenste buiten wordt gekeerd en daardoor niet meer bestaat of iets heel anders betekent.
De paradox
Een steeds terugkerend begrip in Taoïsme is de paradox. In een voetnoot schrijft De Martelaere:
‘Het taoïsme munt uit in paradoxen die soms goedkoop lijken en kunnen irriteren. M.i. gaat het hier echter niet om louter retorische woordspelletjes, maar om de beschrijving van een dieperliggende werkelijkheid of levenshouding.’ (noot 24, p. 85)
Het is die levenshouding waar het haar om gaat, vermoed ik. En ook daarover vertelt ze niet veel. Persoonlijker dan deze opmerking in de epiloog wordt het niet:
‘Het taoïsme lijkt mij van alle levenshoudingen die ik ken tegelijk de mildste en de hardste.’
En die zin deed me denken aan de opzet van haar proefschrift. Daarin onderzoekt ze of het scepticisme van Hume fataal of futiel is (Hume’s “gematigd” scepticisme: futiel of fataal? (1987)) In het voorwoord daarvan schrijft zij:
‘Wat ik hier wil aantonen is precies hoe Hume’s scepticisme, tegelijk radicaal en in een complexe zin “gematigd”, beide tegelijk kan zijn, of, wat op hetzelfde neerkomt, geen van beide in absolute zin.’
‘Van Hume naar tao’ – daaruit spreekt een breuk, een omslag, een ontwikkeling in haar denken van west naar oost. Is dat niet een te beperkte blik? Ik begin steeds meer een constante, een grondtoon te zien in haar werk: de combinatie van scepsis en passie voor filosofie. Voor Hume en tao, voor beide tegelijk en geen van beide.
Deze tekst schreef ik voor de Filosofie-leesclub, september 2019. Meer lezen over Patricia de Martelaere? Kijk hier.
