Vrouwelijke denkers – Héloïse
Voor de website van Filosofie Magazine werkte ik de filosofische canon bij. Een van de denkers die ik toevoegde was Héloïse (ca. 1095-1164). Vandaag is haar sterfdag.
Héloïse
‘Schuld ligt niet besloten in het volvoeren van een daad, maar in de intentie van degene die die daad volvoert.’
De naam van Héloïse ‘was overal in het koninkrijk bekend’ vanwege haar geleerdheid, schreef de twaalfde-eeuwse filosoof Pierre Abélard die haar privé-docent werd. Hun noodlottige liefdesgeschiedenis is al eeuwen beroemd; haar geschiedenis als denker en intellectuele partner van Abélard krijgt nu steeds meer aandacht.
Er bestaan films, romans, gedichten en opera’s over hun liefdesverhaal: de twee werden verliefd, Héloïse werd zwanger en Abélard stuurde haar naar zijn zus in zijn geboortestreek. De zoon die werd geboren bleef daar. De twee geliefden trouwden met elkaar – tegen de zin van Héloïse, en in het geheim om de reputatie van Abèlard te redden. Op aansporen van Abélard werd Héloïse non. Haar oom – die de privé-lessen had geregeld – nam wraak op Abélard door hem te laten castreren. Abélard trok zich terug in het klooster.
Briefwisseling met Abélard
Twaalf jaar later beschrijft Abélard in een brief de rampen in zijn leven. Hierna begint Héloïse een briefwisseling met haar oude geliefde. Daarin verwijst ze naar bijbelteksten, filosofen en klassieke dichters. Ze reflecteert op filosofische thema’s die haar persoonlijk aangaan, zoals liefde, schuld en verantwoordelijkheid.
Héloïse benadrukt dat je bij de beoordeling van schuld niet moet kijken naar de handeling zelf, maar naar de intentie achter dat handelen:
‘Eerlijke rechtspleging moet zich dan ook niet bezighouden met het gewicht van de daad, maar met het gewicht van de innerlijke aandrift tot de daad.’
Haar gedachten over intentie hebben waarschijnlijk invloed gehad op de ethiek van Abélard. Opvallend is dat ze haar ideeën steeds toepast op haar eigen leven: zo noemt ze zichzelf schijnheilig – mensen noemen haar kuis maar zij denkt nog vaak met verlangen terug aan ‘de vervoering van de liefdeservaringen’. En ze vraagt zich af waarom Abélard nooit meer iets heeft laten horen: was hun liefde voor hem eerder lichamelijke begeerte dan geestelijk contact?
Ze brengt hem weer in herinnering waarom ze niet wilde trouwen: niet alleen omdat een filosofische studie voor hem moeilijk samen zou gaan met gehuil van een baby, maar ook omdat ze aan de liefde een hogere plaats toekende dan aan het huwelijk. Héloïse doet haar beroemde uitspraak dat zelfs als keizer Augustus haar wilde trouwen ‘en zou vaststellen dat de hele wereld voor eeuwig mijn bezit zou zijn, [ik] het voor mezelf verkieslijker en waardiger zou vinden jouw bijzit te heten dan zijn keizerin.’
Héloïse laat in haar literaire brieven zien dat filosofie niet alleen bestaat uit abstracte theorieën, maar een manier van leven is. Sinds 1817 liggen Héloïse en Abélard samen in een graf op de Parijse begraafplaats Père Lachaise.
Gepubliceerd op Filosofie.nl
