Vrouwelijke denkers – Ágnes Heller ‘Ons verlangen naar een ideale samenleving is de oerzonde van de mens’

‘Mijn leven lang heb ik Auschwitz en de goelag willen begrijpen,’ vertelt de Hongaars-joodse filosoof Ágnes Heller in haar autobiografie. Hoe en waarom zijn al die massamoorden gepleegd? Waarom doodden en doden de mensen elkaar? En: goede mensen bestaan – hoe zijn zij mogelijk? Op deze vragen zocht Heller een antwoord in haar boeken.

Haar vader en veel van haar familieleden werden tijdens de Tweede Wereldoorlog vermoord in concentratiekampen. Ágnes Heller wist aan deportatie te ontkomen. Na de oorlog ging ze filosofie studeren en promoveerde bij de bekende Hongaarse filosoof György Lukács (1885-1971). Heller ontwikkelde zich tot een kritische marxistische filosoof. Vanwege haar opvattingen werd ze in 1956 uit de communistische partij gezet en ontslagen als universitair docent.

Boedapest-school

In de jaren zestig had Heller weer een onderzoeksbaan en behoorde ze tot de ‘Boedapest-school’ – een groep filosofen rondom Lukács die de vroege teksten van Marx bestudeerden en pleitten voor een radicale democratie. ‘We geloofden dat we met ideeën van onderaf het communisme konden veranderen,’ vertelt ze in een interview. Maar na de Russische inval in Praag in 1968 kreeg ze met steeds meer restricties te maken, werd ze afgeluisterd en geïntimideerd. Heller emigreerde naar het westen: eerst naar Australië en later naar Amerika. Vanaf 1986 bekleedde ze de Hannah Arendt-leerstoel als hoogleraar politieke filosofie aan de New School for Social Research in New York.

Alledaagse leven

‘Mijn hele wereldbeeld was vals,’ vertelt Heller, die haar marxistische kader moest verlaten. ‘Ik besloot mijn zwakke krachten voortaan nog maar aan één doel te wijden: het opbouwen van een eigen wereld […] Ik wilde van geen enkel “isme” meer iets weten.’ Ze ging zich richten op het alledaagse leven. Wat betekent het om burger te zijn? Hoe kunnen we democratisch leven? Het boek Everyday Life (1984) weerspiegelt dit keerpunt in haar werk. Een centraal thema in haar publicaties en lezingen is het gevaar van totalitarisme.

Na haar pensioen keerde Heller terug naar Hongarije en sprak zich kritisch uit tegen het regime van Viktor Orbán. Heller ontving diverse prijzen en onderscheidingen voor haar bijdrage aan de filosofie.

‘Ik heb mijn plicht tegenover de doden vervuld,’ zei Heller, daarbij verwijzend naar haar boeken over ethiek en politieke filosofie. Eindelijk kon ze zich weer bezighouden met de kwesties die haar al van jongs af aan interesseerden: de esthetica, de poëzie, de geheimen van de sterrenwereld en de vraag of er een god bestaat.

Gepubliceerd op Filosofie.nl