CAFÉ ROSSO – Over zelfkennis

Over zelfkennis

Deze tekst droeg ik voor bij een speciale aflevering van Café Rosso in Theater De Roode Bioscoop, ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van Finland.

Op zoek naar je roots

Zijn er mensen in de zaal die onderzoek doen naar hun eigen familiegeschiedenis? Die een stamboom aan het maken zijn? Een zoektocht naar je roots – ik weet er alles van. Een paar jaar geleden heb ik dat gedaan. Bij mij alleen geen Finse wortels, maar Indische. Ik voelde me een detective: ik ontcijferde onleesbare handschriften van mijn betovergrootvader, vond zijn naam terug in krantenartikelen van meer dan honderd jaar geleden, ging eindelijk die stamboom begrijpen. Ik sprak met familieleden. Daarbij was één vraag die me vooral bezighield: wie is toch die Javaanse betovergrootmoeder van mij?

Ik zocht naar die vrouw. Maar, als ik er nu op terugkijk, denk ik: ik zocht naar mezelf. Ik denk dat dat voor veel mensen geldt die onderzoek doen naar hun familiegeschiedenis. Uiteindelijk hoop je iets van jezelf te begrijpen.

Trend

Ik voelde me best uniek om als dertiger aan familiegeschiedenis te doen. Maar ondertussen was ik onderdeel van een trend. Misschien niet een trend onder dertigers, maar in ieder geval onderdeel van een grotere belangstelling voor de geschiedenis van familie, voor stambomen, genealogie.

Sociologe Christien Brinkgreve verklaart deze trend in De ogen van de ander (2009) met het idee dat wij in deze tijd ons leven zelf moeten vormgeven. ‘Vroegere houvasten brokkelen af en mensen worden meer op zichzelf teruggeworpen,’ schrijft zij. Oftewel: we moeten er zelf iets van maken. We worden regisseurs van ons eigen leven. Maar, wil je je leven zelf kunnen vormgeven, dan is een vereiste: zelfkennis. Je moet inzicht hebben in eigen verlangens, vermogens en beperkingen. ‘Het regisseurschap vereist en veronderstelt zelfkennis.’

Er zijn minder houvasten, onze identiteit staat niet vast, we kunnen zelf kiezen en dus vragen we ons volgens Brinkgreve steeds vaker af: waar kom ik vandaan? waar hoor ik bij? wat heeft mij bepaald? En dat leidt dus tot die belangstelling voor familiegeschiedenis en genealogie: op zoek naar de herkomst. Een behoefte, kortom, aan zelfkennis: “De kennis van het zelf.”

Het zelf

Als je zo’n term als het zelf gebruikt, dan gaan als filosoof allemaal bellen rinkelen. Want wat bedoelen we met het zelf? Wat is dat? Waar hebben we het over als het over zelfkennis gaat?

Een kern

Een bekend beeld van het zelf is dat van een pit, een kern, een innerlijk, een ui die je kunt pellen, en steeds dichter bij dat zelf komt. Bij dat eigene. Dat gaat over ‘jezelf worden’, ‘worden wie je bent’, ‘dichter bij jezelf blijven’. Al die motto’s en opdrachten die vallen wel onder de categorie ‘jeukwoorden’, maar ik merk dat het een beeld is van een zelf, van een innerlijk dat ik onbewust ook vaak voor ogen heb. Deze zomer las ik een boek dat totaal tegen dat beeld in gaat.

The Path: Messy selves

Het heet The Path, vertaald als De Weg, geschreven door een Amerikaanse professor Chinese geschiedenis Michael Puett. Hij komt met een heel ander beeld. Daarover vertelt hij in Filosofie Magazine in een interview met Florentijn Rootselaar.

‘We moeten ervan uitgaan dat we messy selves hebben – we zijn slordige schepsels zonder kern, met verschillende motieven, verschillende manieren om te handelen, afhankelijk van de omstandigheden.’

Als we in onszelf gaan kijken, dan ontdekken we niet onze ware, innerlijke kern. Die bestaat niet. Wat je daar wel aantreft is een toevallig ontstaan patroon van reacties. Niet meer dan dat.

Van jongs af aan ontwikkelen we toevallige antwoorden op situaties, en zo ontstaat er een patroon in onze antwoorden. En die patronen kunnen goed of slecht zijn, soms zelfs destructief.

‘Daarom zeiden die Chinese filosofen: je moet niet in jezelf op zoek gaan naar zo’n patroon, maar je moet precies het tegenovergestelde doen: proberen waar nodig die patronen te doorbreken, om de wereld zo op andere, betere manieren te openen.’

Het advies van Puett: Stop met zoeken naar jezelf, je zult echt niets vinden.

Zo’n ander zelfbeeld heeft iets bevrijdends: je denkt van jezelf dat je nou eenmaal lui, of onzeker of snel boos bent, maar dat is niet zo: je kunt gewoon een keer anders reageren. ‘Loop eens aan de andere kant van de straat’ geeft Puett dan ook als advies. En belangrijker: maak een connectie met anderen.

Familiegeschiedenis

Levert een zoektocht naar je familiegeschiedenis zelfkennis op? Misschien, al hangt het ervan af hoe je zo’n zoektocht aanpakt. Je gaat jezelf echt niet vinden als je naar binnen keert. Je leert jezelf kennen via anderen. En verdiepen in de geschiedenis van familieleden is dan misschien een eerste stap: vertrouwd en toch vreemd.

Maar… er is ook iets vreemds met die onderzoeken naar familiegeschiedenissen. Je zoekt naar herkenning. Of in ieder geval iets dat je aantrekt. Doe eens wat anders.

Waarom vond ik het bijvoorbeeld heerlijk om te verdiepen in die Indische roots, en heb ik nog geen enkele poging gedaan de Scheveningse vissersfamilie boven tafel te krijgen?

Of: Volg bijvoorbeeld eens niet de lijn van de mannen – die je eigen achternaam dragen, maar ga op zoek naar de vrouwen die onzichtbaar blijven. Al loop je de kans dat je veel minder vindt. Zo heb ik nooit het antwoord gevonden op wie mijn Javaanse betovergrootmoeder was.

Als ik terugdenk aan mijn eigen onderzoek dan hebben vooral de ontmoetingen met familieleden mij wel degelijk zelfkennis opgeleverd. En dan gaat het niet over het belang van genetische banden. Het gaat om de ontmoetingen met anderen. Onder het mom van een onderzoek naar familiegeschiedenis had ik voor het eerst echte gesprekken met ooms en tantes die ik bijna nooit zag.

En dat is denk ik de belangrijkste les voor als je op zoek bent naar jezelf – eerder genoemd door René Gude: zoek je jezelf, praat met een ander.

Bronnen:

Christien Brinkgreve, De ogen van de ander –  Sociologen en filosofen over zelfkennis, 2009

Michael Puett en Christine Gross-Loh, The Path. A New Way to Think About Everything, 2016

Florentijn van Rootselaar, ‘Michael Puett: “Zoek niet naar jezelf, maar creëer een nieuwe wereld”‘. In: Filosofie Magazine, mei 2016